Ενας από τους γνωστότερους πίνακες της δυτικής ζωγραφικής με θέμα τον ουτοπικό παράδεισο, είναι το «Ταξίδι στα Κύθηρα» (1717) του Ζαν Αντουάν Βατό. Σε τι έγκειται όμως, ποιος είναι αυτός ο ιδανικός παράδεισος; O πίνακας δείχνει μια ομάδα ανθρώπων με περούκες και αρώματα που προσκυνούν την Αφροδίτη. Ροδαλοί έρωτες περιίπτανται στον αέρα. Κάτι λένε αυτά, δίχως να το προσδιορίζουν επακριβώς ή απερίφραστα.

Γλυκόπικρο αίσθημα

Είναι το τοπίο; Εξιδανικευμένο, με στοιχεία από την ηδυπάθεια του Ρούμπενς και από το όνειρο του Λεονάρντο ντα Βίντσι, το τοπίο του Βατό είναι μια οπτασία τη στιγμή που εξαφανίζεται. O μαγνητισμός που ασκεί στον θεατή, τον σημερινό και του 18ου αιώνα, είναι ότι του προσφέρει, με το ένα χέρι, μια εικόνα του παραδείσου και, με το άλλο, του την παίρνει. O άνθρωπος που βλέπει το έργο, την ίδια στιγμή απολαμβάνει αυτό που θα ήθελε να είναι και την άλλη, πονά γι’ αυτό που είναι στην πραγματικότητα. Αυτό το πικρόγλυκο αίσθημα μεταδίδει ο πίνακας, στον καιρό του και σήμερα. Ετσι θίγει, καθώς γράφει ο Τζόναθαν Τζόουνς στην «Γκάρντιαν», κάποια βαθύτερη χορδή στην ψυχοσύνθεση του δυτικού ανθρώπου. Και μαζί έναν ολόκληρο ιδεολογικοποιημένο κόσμο που εμφανίζεται εδώ κι εκεί, σε όλη την πορεία της νέας, ευρωπαϊκής ζωγραφικής. O Μποτιτσέλι ζωγράφισε, τον 15ο αιώνα, τη «Γέννηση της Αφροδίτης», με τη θεά του έρωτα να πλέει πάνω σε μια πράσινη θάλασσα αισθησιακή, τον αέρα γεμάτο ερωτιδείς και το νησί πάμφυτο. Στον Λεονάρντο, το νησί είναι πιο επικίνδυνο. Εκεί πλοία συντρίβονται καθώς οι ναύτες έχουν τα μάτια τους κολλημένα στα κάλλη της Αφροδίτης. O Βατό ξαναλέει τον μύθο, ανασυνθέτοντάς τον στο έργο του, όπου τέλεια ανανεώνονται το τοπίο και η επιθυμία του σε μια απαράμιλλη γλυκύτητα.

Τον Απρίλιο του 1768, ο εξερευνητής Λουί Αντουάν ντε Μπουγκενβίλ ανακάλυψε, όπως πίστεψε, το αληθινό νησί της Αφροδίτης, που ήταν η Ταϊτή. Δεν ήταν ο πρώτος Ευρωπαίος που αποβιβάσθηκε εκεί, αλλά ήταν ο πρώτος που το έπλασε φανταστικά, αυτό και τους ιθαγενείς κατοίκους του. Ηταν ο επίγειος παράδεισος και το ονόμασε Νέα Κύθηρα. Οι ιστορίες των ναυτικών με τις Ταϊτινές πήραν τη θέση τού μύθου της Αφροδίτης. Ετσι, φθάνουμε πιο κοντά στη σημασία που είχε ο ουτοπικός παράδεισος στη φαντασία του ανθρώπου του Διαφωτισμού: Σεξ. O Ντενί Ντιντερό έγραψε το 1773 ένα «Συμπλήρωμα στο ταξίδι του Ντε Μπουγκενβίλ», όπου απεικονίζει την Ταϊτή ως τον τόπο ή την ουτοπία της σεξουαλικής απελευθέρωσης.

Ο παγανιστικός έρωτας ήταν η φαντασίωση του Διαφωτισμού που θα εφεύρισκε την Ταϊτή, ακόμη και αν δεν υπήρχε. Ηταν το αντίδοτο της πραγματικότητας που ζούσαν οι άνθρωποι, ήταν ο φυσικός έρωτας. O «Ντον Τζιοβάνι» του Μότσαρτ με χάπι εντ και η «Ζιστίν» του Ντε Σαντ, δίχως σαδομαζοχισμούς. H σεξουαλική ελευθερία του 18ου αιώνα ήταν συνώνυμη με πορνεία, αρρώστιες και νόθα. H Ταϊτή ή τα Νέα Κήθυρα του Βατό ήταν μια πραγματικότητα για την οποία άξιζε να κινδυνεύσει κανείς, ταξιδεύοντας σε μακρινές άγνωστες θάλασσες. Ενας από αυτούς που ταξίδεψαν γυρεύοντάς την ήταν ο Γουίλιαμ Χότζες, που συντρόφευσε τον πλοίαρχο Κουκ στο δεύτερο ταξίδι του στον Ειρηνικό. Ηταν και ζωγράφος και τα έργα που έκανε στα ταξίδια του στον Ειρηνικό και αργότερα, στην Ινδία, παρουσιάζονται σε έκθεση με τίτλο «H τέχνη των εξερευνήσεων», στο Ναυτικό Μουσείο του Λονδίνου. Εάν όμως κάποιος αποτύπωσε ανεξίτηλα στη συλλογική συνείδηση των κατοίκων των ευρωπαϊκών μεγαλουπόλεων, τον φαινομενικά ειδυλλιακό κόσμο των Νησιών του Ειρηνικού και των ιθαγενών κατοίκων του, ήταν ο Πολ Γκογκέν, εκατό χρόνια αργότερα από τον Χότζες.

Η ουτοπία που διέτρεχε την ευρωπαϊκή φαντασία από τον Διαφωτισμό, κατ’ ουσίαν δεν είχε αλλάξει, όταν ο Γκογκέν ταξίδεψε για πρώτη φορά στον Ειρηνικό, 1891. O τόπος όμως, η πραγματικότητά του, είχε αλλάξει καταστροφικά μετά την επέλαση των Ευρωπαίων εμπόρων, φαλαινοθηρών και ιεραποστόλων του 19ου αιώνα. Στη θέση της ειδυλλιακής ουτοπίας βρήκε ερειπωμένα από τις αρρώστιες κορμιά, ανθρώπους εκδυτικισμένους και πωρωμένους από τους ιεραποστόλους.

Δίχως επιστροφή

Ο θάνατος διαπερνάει τον παράδεισο του Γκογκέν. Δέχεται τον δικό του θάνατο που τον συνάντησε στα Νησιά Μαρκίζες το 1903, σαν αντίτιμο για τις ωραιότερες ευρωπαϊκές απεικονίσεις της ουτοπίας, μετά τον Βατό. Αλλά και οι ιθαγενείς στα έργα του μοιάζουν να στοιχειώνονται από την επίγνωση ότι και γι’ αυτούς δεν υπάρχει επιστροφή σε κανέναν παράδεισο, ιδεατό ή πραγματικό. Γι’ αυτό έχουν πέτρινα πρόσωπα και όχι γιατί ο Γκογκέν μιμείται την αιγυπτιακή ή την πρωτόγονη τέχνη. Αυτά, απλώς, συνέπεσαν.

https://www.kathimerini.gr/culture/199414/oytopikoi-paradeisoi-toy-diafotismoy/