Από τα αρχαιολογικά ευρήματα της Εορδαίας
Αρχαία, Ελληνιστικά, Βυζαντινά και τουρκοκρατικά χρόνια. Το παραμύθι, ο θρύλος, η παράδοση, τον Αύγουστο του τρέχοντα χρόνου, πιασμένα χέρι-χέρι υλοποίησαν την αδέκαστη Ιστορία, εδώ στο λεκανοπέδιο του Εμπορίου της Πτολεμαΐδας.
Η σκαπάνη στα θεμέλια του καινούργιου Γυμνασίου έφερε στην επιφάνεια αρχαία ευρήματα ανυπολόγιστης ιστορικής αξίας. Βρέθηκαν πολύτιμοι αμφορείς, βραχιόλια, αιχμές δοράτων και πήλινα αγγεία. Όπως μάς πληροφόρησε ο Διοικητής της Υποδιοικήσεως Χωροφυλακής Πτολεμαΐδας μοίραρχος κ. Διονέλης, ένας πολύ μορφωμένος και πολυδιάστατος αξιωματικός, τα ευρήματα αυτά ανάγονται στα 750 π.Χ. μέχρι την Ελληνιστική εποχή και μαρτυρούν την ελληνικότητα της περιοχής. Και πραγματικά όλοι οι πρόποδες των βουνών από τη Μαυροπηγή, τον Πεκριβινίκο, Άρδασσα, Κρυόβρυση, Αναρράχη, Εμπόριο, Μυλοχώρι Φούφα, λίμνη Ολυμπιάδας και λοιπά πρέπει να κρύβουν στα βάθη τους ανυπολόγιστους θησαυρούς όλων των εποχών. Για όλες τις άλλες εποχές αρμόδιοι να ασχοληθούν είναι οι αρχαιολόγοι.
Εμείς θα περιοριστούμε στα στοιχεία που βρίσκονται στα χέρια μας από τη Βυζαντινή εποχή και τα τουρκοκρατικά χρόνια.
Στις βαριές και σκοτεινές της αξημέρωτης σκλαβιάς νύχτες, σαν πέφταν οι δύστυχοι Ρωμιοί για σωματικό και πνευματικό ξεκούρασμα έχοντας για σύντροφο το προστατευτικό προσκεφάλι της ελπίδας και της προσμονής και για στρώμα το ασίγαστο πάθος του ξεσηκωμού, ξυπνούσαν μέσα τους τότε ο νόστος και τα χτυποκάρδια του κρυφόνειρου για λευτεριά. Γίνονταν ακόμα ονειροπόλοι και άγρυπνοι νοσταλγοί ακρίτες και εμπνέονταν από τον συναρπαστικό Παλαμικό «Δωδεκάλογο του Γύφτου» και τη «Φλογέρα του Βασιλιά», «Κι εγώ είμαι αρχαίος, ωραίου χλωρού, νιοφυτρωμένου κόσμου». Έτσι τρέχουμε να θαυμάσουμε και να παρακολουθήσουμε τον «Πύργο των Γενναίων» (Μαντεράν).
Η θερμή γλυκανάσα της κρανιάς που φαντάζει καμαρωτά κρεμασμένη στις δύσβατες χαράδρες και τους απότομους γκρεμούς της δημοσιάς που περνάμε, μοιάζει σαν να μας γνέφει συνθηματικά να θαυμάσουμε και να χαρούμε τη συναρπαστική ομορφιά της περιοχής. Και να που φτάνουμε σ' ένα ιδιόρρυθμο προεξοχικό λόφο που μοιάζει σαν γεμάτο σπαρταριστά ρίγη ετοιμοθήλαστο γαλακτοφόρο αφρόστηθο πρωτόγεννης κοπέλας και στολισμένο με των γεμάτων θρύλους και Ιστορία γύρω βουνών.
'Εδώ στη Βυζαντινή εποχή, η Ιουστινιάνεια διορατικότητα και στρατηγική, έκτισε έναν πύργο για λόγους ασφαλείας, πάνω από τα χωριά Αναρράχη και Εμπόριο, για τη διάβαση των περαστικών από την επαρχία Εορδαίας πρός την του Βοΐου μέσω της Βλάστης, που αργότερα πήρε τον τίτλο του Πύργου των Γενναίων (Μετεράν).
Ο Τούρκος ταξιδιώτης και ιστορικός Εβλιγιά Τσελεμπή μας παρουσιάζει τον Πύργο αυτόν καθώς και έναν άλλο πάνω από τις μαθητικές κατασκηνώσεις Εορδαίας, σαν χρησιμοποιούμενους και μετέπειτα από τους ομοεθνείς του κατακτητές για λόγους επίσης ασφαλείας και προστασίας της περιοχής.
Μέχρι το καλοκαίρι του 1925 ο Πύργος των Γενναίων διατηρούνταν όρθιος. Όμως μια σεισμική δόνηση τον γκρέμισε ολότελα. Δεν υπάρχουν εξακριβωμένα στοιχεία, αν κι απ’ εδώ πέρασαν οργανωμένοι ληστοτυμβωρύχοι που κούρσεψαν κάθε τιμαλφές. Το μόνο βέβαιο είναι ότι γύρω στα 1952, όταν γίνονταν ο παλαιός δρόμος 'Αναρράχης-Βλάστης με δωρεά του μεγάλου Βλατσιώτη ευεργέτη Χρ. Γαλάνου, σε παραπλήσιο παλαιό νεκροταφείο βρέθηκε κάτω από μια μισοσβησμένη από το χρόνο βαριά μαρμάρινη πλάκα ενός παιδικού τάφου, μια ολόχρυση κουδουνίστρα με βυζαντινά ανάγλυφα. Ανακαλύφτηκαν κι άλλοι ακόμα τάφοι που πρέπει ν' ανήκαν στον παρακείμενο οικισμό των οικογενειών των φρουρών του Πύργου. Όλοι αυτοί οι τάφοι ήταν κιβωτόσχημοι, λακκοειδείς, και κεραμοσκεπείς. Λένε πώς πρωτύτερα είχε βρεθεί και μια μελανόμορφη λήκυθος που ανήκε στην αρχαία εποχή. Στη λήκυθο αυτή απεικονίζονταν δύο πολεμιστές που χτυπούσαν με το δόρυ τους έναν μεγαλοφιδόμορφο δράκοντα. Επίσης είχαν βρεθεί και αρκετά ειδώλια με πανέμορφες και στητές γυναικείες και ανδρικές μορφές σμιλαρισμένες με το επιδέξιο χέρι άγνωστων Μακεδόνων Καλλιτεχνών. Ποιοι άραγε να τα οικειοποιηθήκαν όλα αυτά και να στερήθηκε η περιοχή τόσων πολύτιμων ευρημάτων; Σύμφωνα με τα παραπάνω, τα ανακαλυπτόμενα και σήμερα άλλα αρχαία χαλάσματα, μα και τα τωρινά ευρήματα πρέπει, οπωσδήποτε να ήκμασε ένας από τους μεγάλους πολιτισμούς. Του Τούρκου βέβαια Εβλιγιά Τσελεμπή ίσως κάπως υπερβολικά. Όμως αναμφισβήτητα άλλων Ευρωπαίων του παρελθόντος συγγραφέων και περιηγητών τα στοιχεία, όπως και από το βιβλίο τον Κυριάκου Σιμόπουλου «Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα» βγαίνει το αλάθητο συμπέρασμα πώς πλάι από τον Πύργο βρίσκονταν ο οικισμός που προαναφέραμε και αποτελούσε την Ακρόπολη. Κάτω πάλι βρίσκονταν οι κατοικημένοι από το λαό χώροι.
Όταν έπεσε στα χέρια των Τούρκων και ο κάμπος της Εορδαίας με το πέσιμο των άπαρτων, ως τότε Κάστρων των Πύργων, της Εξοχής, της Μαυροπηγής, του Νταουλιού της Κλεισούρας, η φρουρά του Πύργου των Γενναίων συγκέντρωσε στα υπόγεια του όλα τα γυναικόπαιδα του οικισμού της και άφθονα τρόφιμα και ετοίμασε την άμυνά της. Τα τούρκικα λουφούσια προχωρούσαν ακάθεκτα λεηλατώντας και σκοτώνοντας, φτάσαν και στον οικισμό της φρουράς που τον κατέστρεψαν.
Όμως ο Πύργος άντεχε και δεν παραδίδονταν για έξη ολόκληρους μήνες. Οι Τούρκοι είχαν σκυλιάσει, μα δεν μπορούσαν να καταλάβουν τον Πύργο. Στη μεγάλη και τραγική αυτή στιγμή, όπως συνήθως, βρέθηκε ένας προδότης που αποκάλυψε στους Τούρκους την πηγή τον νερού που πήγαινε στον Πύργο. Έτσι έλειψε το νερό και η κατάσταση έγινε τραγική. Όλοι εσπάραζαν από τη δίψα σαν ποταμίσια ψάρια έξω από το νερό. Προκειμένου να πέσουν στα χέρια των Αγαρηνών προτίμησαν να ρίξουν σε μια βαθειά βραχώδη χαράδρα όλα τα γυναικόπαιδα και τους γέρους και οι ίδιοι με τα σπαθιά στα χέρια να ριχτούν κατά των Τούρκων, σκοτώνοντας όσους μπόρεσαν και να πέσουν μέχρι τον ένα. Oι Τούρκοι τρίβαν τα μάτια τους από έκπληξη. Παρά τα τόσα που πέρασαν από τότε χρόνια, η λήθη δεν μπόρεσε να σκεπάσει το υπέρλαμπρο αυτό ολοκαύτωμα και ο Πύργος πήρε το όνομα «Πύργος των Γενναίων» (Μαντέρν).
